Yirmi Dokuzuncu Söz'ün Şerhi

olan hakáikın vücûdu ise, tecelliyyât-ı esmâyı gösterir. Burada hîç bir şey tam tamına değildir. Eşyânın biribirlerine nisbeten hakíkatleri vardır. Meselâ; dünyâda vücûd var, ancak gerçek vücûd değildir. Karanlık var, ancak gerçek karanlık değildir. Ya‘nî, esmâ-i İlâhiyyeye göre hakíkí hakáik değil, biribirine nisbetledir. Tam vücûd, tam ışık, tam karanlık âhiret áleminde mevcûddur. Hem meselâ; dünyâ tekâmül ve imtihân yeri olduğundan, toprak altına atılan çekirdeklerin bir kısmı, kábiliyyeti inkişâf ederek yeryüzüne ağaç olarak çıkar; bir kısmı da kábiliyyetsizliğinden çürür, işe yaramaz, ya‘nî bir ağacı netîce vermez. Demek, Fâtır-ı Hakîm, bu dünyâda insânı çalıştırdığı gibi; çekirdeği de çalıştırır, onu da imtihân eder. “Vazífesini yaptı mı, yapmadı mı?” diye her şeyi tecrübeye tâbi‘ tutar. Ancak, ins ve cinnin dışındaki mahlûkátın imtihânı, teklîfî değil, tekvînîdir.

O hâlde, حَقَائِقُ اْلاَشْيَاءِ ثَابِتَةٌ düstûru haktır, her şeyin bir hakíkati vardır. Fakat, gerçek hakíkat değildir. Ya‘nî, esmâya karşı hakíkat değil, biribirine nisbetle hakíkattir. Meselâ; menfaat diyoruz. Neye göre menfaattir? Zarara göre. Zarar diyoruz. Neye göre zarardır? Menfaate göre. Bunların vücûdu ve hakíkati var; fakat gerçek vücûd ve hakíkat değildir. Çünkü, esmâ-i İlâhiyye hem kemâlde, hem de bâkí olduğu hâlde; bu dünyâda o esmâya âyîne olan mevcûdât ise nâkıs ve fânî olduğu için esmâ-i İlâhiyyeyi tam ma‘nâsıyla gösteremiyorlar. Dâr-ı âhirette ise, başta insân olmak üzere mevcûdât kemâlini bulduğundan ve bekáya mazhar olduğundan, esmâ-i İlâhiyyeye mükemmel bir âyîne olurlar.

Hakíkí hakíkat, esmâ-i İlâhiyyedir. Kâinâtın gerçek hakíkati yoktur. Birinin diğerine nisbeten bir varlığı, bir hakíkati vardır. Meselâ; buradaki lezzet, senin almadığın lezzete göre bir lezzettir. Ya‘nî, biribirine kıyâsen lezzet var, hakíkí lezzet değildir. Zîrâ, hakíkí lezzet, ancak Cennet’te olacaktır. Evet, gerçek lezzet Cennet’te, gerçek elem de Cehennem’dedir. Çünkü, esmâ-i İlâhiyyeye tam ma‘nâsıyla âyîne olmak, ancak dâr-ı âhirette tahakkuk eder. Dünyâda ise sırr-ı imtihândan dolayı zıdlar biribirine karıştığı için, esmâ-i İlâhiyye tam kemâliyle tezáhür etmemektedir.

Bu dünyâda “gece, karanlık, belâ, musíbet, hastalık” celâlli esmânın tecelliyyâtındandır. “Gündüz, aydınlık, sıhhat, âfiyet” ise, cemâlli esmânın tecelliyyâtındandır. Bunlar nisbî hakíkatlerdir. Dünyâda Elláh’ı tanımak da tam ma‘nâsıy-

Lügat: cehennem, nisbeten, tahakkuk, menfaat, tecrübe, tekâmül, nisbet, âhiret, nisbî, âhire