Yirmi Dokuzuncu Söz/Metin

O neşv ü nemâ ise, isti‘dâdların inkişâfına sebebdir. O inkişâf ise, kábiliyyetlerin tezáhürüne sebebdir. O kábiliyyetlerin tezáhürü ise, hakáik-ı nisbiyyenin zuhûruna sebebdir.

Şerh

bir ânda velâyet makámına çıkarmıyor. İbadet ve takvâ, ilim ve duá, ihlâs ve samîmiyyet ile derece-i sadâkatını ölçüyor. Daha sonra kábiliyyetine göre bir makám veriyor. Müellif (ra), insânın tekâlif-i İlâhiyye cihetiyle olan imtihânını şöyle ifâde ediyor:

“Dîn bir imtihândır. Teklîf-i İlâhî bir tecrübedir. Tâ, ervâh-ı áliyye ile ervâh-ı sâfile, müsâbaka meydânında biribirinden ayrılsın. Nasıl ki, bir ma‘dene âteş veriliyor; tâ elmasla kömür, altunla toprak biribirinden ayrılsın. Öyle de, bu dâr-ı imtihânda olan teklîfât-ı İlâhiyye bir ibtilâdır ve bir müsâbakaya sevktir ki; isti‘dâd-ı beşer ma‘deninde olan cevâhir-i áliyye ile mevadd-ı süfliyye biribirinden tefrîk edilsin...”[892]

(O neşv ü nemâ ise, isti‘dâdların inkişâfına sebebdir.) Meselâ; gece-gündüz, kış-yaz, ölüm-hayât, hastalık-şifâ, meşakkat-râhatlık gibi umûr-i dünyeviyye neşv ü nemâya sebebdir. Bu ise, isti‘dâdların inkişâfına vesîledir. (O inkişâf ise, kábiliyyetlerin tezáhürüne sebebdir. O kábiliyyetlerin tezáhürü ise, hakáik-ı nisbiyyenin zuhûruna sebebdir.) Hikmet-i ezeliyye,  şu álemi çalkalandırıyor. Meselâ; geceyi getirir, gündüzü götürür. Kezâ, kışı götürür, yazı getirir. Bu zamânın dönmesi ile hadsiz mevcûdât vücûda gelip tekâmül kánûnuna tâbi‘ tutuluyor. Her şey, bâ-husús insân vücûd bulur, büyür, tekâmül eder, kemâlini bulur, sonunda zevâle mahkûm olup vefât eder. Burada hayır ve şer, güzellik ve çirkinlik gibi hakíkatler nisbîdir. Ya‘nî, biri diğerine kıyâs yapılarak anlaşılır. Meselâ; güzellik çirkinliğin derecesine göre bilinir. Kezâ, nef‘ zarara göre, kemâl noksánlığa göre, hidâyet dalâlete göre, îmân küfre göre, táat isyâna göre, muhabbet havfa göre idrâk edilir. İşte, bu hakíkatlere “hakáik-ı nisbiyye” denir. Burası dâr-ı imtihân olduğundan her şey tam ma‘nâsıyla görünmüyor. Meselâ; gece tam gece değil, gündüz de tam gündüz değildir. Gece, gündüze nisbeten gecedir. Gündüz, geceye nisbeten gündüzdür. İşte, bu misâllere sâirleri kıyâs edildiğinde görülecektir ki; bu dünyâdaki her şey nisbîdir. Mevcûdât tekâmül eder, tekâmül sonunda o hakíkatler zuhûr eder.

Lügat: ezeliyye, meşakkat, muhabbet, nisbeten, tecrübe, tekâlif, tekâmül, götürü, hadsiz, hikmet, ibtilâ, mahkûm, nisbet, çirkin, dilir, nisbî