Yirmi Dokuzuncu Söz'ün Şerhi

veyâhúd müvâzene sâbit kalır,[900]^HÂŞİYE vâridât ile masárif müvâzenettedir. Devr-i dâimî gibi cism-i zî-hayât; telezzüzât için, hayât-ı cismâniyye tezgâhının işlettirilmesiyle berâber ebedîleşir.”[901] 

“İşârâtü’l-İ‘câz” adlı eserde ise bu mevzú‘ şöyle îzáh edilmiştir:

“Suâl: Kâinât ilk yaratılışında ebede elverişli olarak sâbit bir şekilde yaratılsaydı; böyle tegayyürâtlı, inkılâblı, mâil-i inhidâm bir súrette yaratılıp, bi’l-âhere tahrîbden sonra ebediyyete kábil, metîn bir şekilde yapılmasından daha iyi ve daha kısa olmaz mı idi?

“Cevâb: Vaktâ ki, Cenâb-ı Hak, hikmet-i ezeliyye ile inâyet-i ezeliyyenin iktizásınca, insânların kábiliyyetlerinin tezáhürünü ve isti‘dâdlarının neşv ü nemâsını irâde etmekle, nev-ı beşeri imtihân ve tecrübeye tâbi‘ tuttu; zararları menfaatlara kattı, şerleri hayırların içine attı, güzellikleri çirkinliklerle cem‘ etti; hepsini biribirine karıştırarak kâinâtın hamuru ile berâber yaratılış teknesinde yoğurduktan sonra, kâinâtı tegayyür, tebeddül, tekâmül kánûnlarına tâbi‘ tuttu.

“Vaktâ ki, imtihân perdesi kapanır ve tecrübe zamânı nihâyet bulur ve kâinât tarlasının vakt-i hasadı hulûl eder. Sáni-ı Hakîm, inâyetiyle, biribiriyle karışık yoğurduğu zıdları tasfiye eder, içlerinden tegayyürü doğuran esbâbı ayırır ve ihtilâf maddelerini tefrîk eder. Sonra Cehennem ebede elverişli olarak metîn ve kavî bir cisimle teşekkül ederek, وَامْتَازُوا hıtábına hedef olur. Cennet ise esâsâtıyla berâber ebedî ve muhkem bir şekilde tecellî eder ve müncelî olur. Evet, gerek Cehennem’i, gerek Cennet’i teşkîl eden eczâ ve maddeler arasında münâsebet vardır, zıddıyyet yoktur. Münâsebet intizámın şartıdır, nizám da devâma sebebdir. Ve kezâ, bu iki menzilin halkı da ebedî oldukları için, vücûdlarını teşkîl eden eczâ tegayyüre ma‘rûz değildir. Çünkü, dünyâdaki cisimlerinin terkîb ve tahlîlleri arasında müvâzene yoktur. Ya‘nî, cisim bünyelerine girenlerin, çıkanların arasında nisbet yoktur. Onun için inhilâle yüz tutarlar. Fakat, âhiretteki cisimlerin yapılışı öyle değildir. Eczâları arasında tam ma‘nâsıyla müvâzene vardır ki; inhilâle mahal kalmaz.”[902]

Lügat: mâil-i inhidâm, cehennem, ezeliyye, tebeddül, tegayyür, telezzüz, teşekkül, menfaat, tasfiye, tecrübe, tekâmül, vâridât, ediyye, hikmet, hilâle, menzil, nisbet, tezgâh, âhiret, çirkin, cisim, âhire, şekil